Het laatste stukje smalspoor van de Baltische Staten

Het laatste stukje nog in gebruik zijnde smalspoor van de Baltische Staten vind je in Letland. Om precies te zijn tussen de plaatsen Aluksne en Gulbene in het noordoosten van het land. Een diesellocomotief en een wagon met plek voor ongeveer veertig passagiers rijden hier nog steeds drie keer per dag op en neer. De afstand is klein - slechts 33 kilometer - en het tempo is traag. Maar desondanks, of misschien juist daarom, groeit de belangstelling voor dit treintje en zal de rit spoedig tot een van de belangrijkste toeristische attracties van Letland gaan behoren.

Het is hartje zomer, toch is de camping van Aluksne nagenoeg leeg. Behalve onze tent, staat er nog een Zweedse camper. Verder hebben we het rijk voor ons alleen: de mooie nieuwe douche, de sauna, de super-de-luxe poepdoos. Tel daarbij op de schitterende ligging aan het meer van Aluksne. Het plaatselijke toeristenbureau is gesloten; vandaag is het zondag. Maar gelukkig staan de vertrektijden van de trein te lezen op een papiertje dat op het raam is geplakt. De trein van twaalf uur kunnen we nog net halen. Het piepkleine treintje staat al gereed, dus ik heb ruim de tijd om wat foto?s te maken. Het station van Aluksne wordt vandaag niet bemand, de tickets kunnen we straks aan boord wel kopen. Precies op tijd vertrekken we, met maar een handjevol passagiers aan boord. Het is maar 33 kilometer naar Gulbene, en wat rijden we langzaam! Het is een rit van anderhalf uur, dus als ik even snel uitreken dan kom ik op ongeveer 22 kilometer per uur. Tijd genoeg om naar buiten te turen en te genieten van het voorbijsukkelende landschap.

Puur natuur

Traag schokt en slingert de trein door het heuvelachtige landschap. De conducteur komt vrijwel meteen even een ouderwets kaartje voor ons uitschrijven. Hij heeft alleen enkele reisjes te koop. We rijden door een onopmerkelijk gebied. Puur natuur, dat wel. Dichte bossen afgewisseld met moerasland en weide. Soms een enkel huis, maar vaker dan dat helemaal geen teken van leven. Acht keer maken we een stop. De haltes stellen niet veel voor, meer dan een houten hokje en een bankje is het niet. De naam van de halte staat op het hokje vermeld. Direct daarachter donker bos. Je begint je af te vragen waar de passagiers toch vandaan komen, en waar gaan ze heen? Het zijn kinderen die naar school gaan, vrouwen die boodschappen doen, mensen die in the middle of nowhere wonen en naar hun werk moeten. Van de lijn wordt dagelijks gebruik gemaakt door de lokale bevolking. In de toekomst komen daar wellicht meer en meer toeristen bij.
Dan is daar ineens een halte pal voor een verlaten huis. Een man stapt uit, en wanneer we hem zo bekijken zeggen we beslist tegen elkaar: "een alcoholist!". Hij geeft zijn hond een flinke trap alvorens het huis in te verdwijnen. Een eenzame man in een desolate omgeving.

Een net van spoorlijnen

Net voor de Eerste Wereldoorlog werd in het hele Russische Rijk verwoed gewerkt aan de aanleg van een uitgebreid net van spoorlijnen. Letland vormde in die tijd nog een provincie van dit grote rijk. Onderdeel van dit net was het smalspoor van Stukmani in Letland naar Valka in Estland, dat in 1903 voor het eerst in gebruik werd genomen, met tussenstations in Gulbene en Aluksne. Niet lang daarna, in 1916, werd Gulbene toegevoegd aan het breedspoor en werd ook het deel van Stukmani naar Gulbene vervangen door breedspoor. En dat terwijl hier tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) door zowel de Russen als de Duitsers ook nog steeds hard werd gewerkt aan uitbreiding van het smalspoor, voornamelijk voor militaire doeleinden en om goederen naar de havens of stations aan een breedspoor te vervoeren. Het meenemen van passagiers kwam op de laatste plaats. Niet zo vreemd, want het was ook wel een hele zit: de rit van Stukmani naar Valka duurde maar liefst 14 uur!
Helaas werd tijdens beide wereldoorlogen en in de strijd naar onafhankelijkheid (na de Eerste Wereldoorlog waren Estland en Letland onafhankelijke landen geworden, terwijl de beide landen na de Tweede Wereldoorlog weer bij de Sovjetunie werden gevoegd) enorm veel schade toegebracht aan het spoor. Vooral toen het Duitse leger zich in 1944 terugtrok en Gulbene bijna geheel werd verwoest door luchtaanvallen van de Sovjets. Ook het spoor lag middenin de gevechtszone, en het prachtige stationsgebouw van Gulbene was flink gehavend. Direct na de oorlog werd begonnen met de herstelwerkzaamheden en in 1958 werden de stoomlocomotieven vervangen door diesellocomotieven.

Technisch Monument

Met de komst van motorvoertuigen eind jaren zestig verloor het vervoer per trein helaas langzaamaan zijn betekenis en werden delen van het spoor een voor een gesloten. Alleen het stukje van Gulbene naar Aluksne bleef in gebruik, want met deze lijn werd vracht (voornamelijk kolen) van Gulbene naar de in Aluksne gelegerde Sovjet troepen gebracht. Maar over en weer werden ook andere goederen vervoerd - zoals hout - en bovendien steeg het aantal passagiers dat gebruik maakte van de trein. Want goede wegen ontbraken op deze route. Toch, ondanks dat zowel het smalspoor als de stationsgebouwen en al het materieel in 1984 de status van Technisch Monument hadden gekregen, bleef de dreiging van sluiting nog altijd groot. Toen in 1987 de staat van het materieel zo belabberd werd bevonden kwam het uiteindelijk toch tot sluiting van het spoor, hetgeen tot luid protest leidde van zowel de lokale overheden en de bevolking als van verschillende organisaties die voor het behoud van historisch interessante monumenten opkwamen. Het smalspoor was immers al tot Technisch Monument verklaard. Uiteindelijk werden nog datzelfde jaar nieuwe passagierswagons aangeschaft en ging de lijn weer open. Sindsdien rijden er drie passagierstreinen per dag tussen Aluksne en Gulbene (vanaf 1992 worden er geen goederen meer vervoerd). Het bedrijf Gulbenes-Aluksnes Banitis nam in 2002 de lijn over, en daarmee is het enige openbare smalspoor van de Baltische Staten vooralsnog in goede handen gekomen en wordt dit grote culturele erfgoed met succes in leven gehouden.

Statig stationsgebouw

Het station van Gulbene is als een plaatje uit de geschiedenis. Een groot, statig gebouw uit 1926. We slenteren wat door de verlaten, twee verdiepingen hoge, stationshal en bewonderen de enorme ruimtes en zuilenrijen. Alles is gekleurd in frisse tinten, geel, wit en bruin. Dit station is een van de meest bezienswaardige gebouwen van Letland. Buiten staat een zeer fraaie oude Russische locomotief met een grote rode ster op de voorkant. We hebben maar liefst vier en half uur om Gulbene te verkennen; de trein arriveerde hier om 13.25 uur en de eerstvolgende trein terug vertrekt pas om zes uur. Helaas blijkt Gulbene een ongelooflijk saai stadje. Er wonen zo?n 10.000 mensen, toch zijn de straten leeg. In onze reisgids lezen we dat de stad wat vervallen zou zijn, maar dat is niet het geval. Er valt simpelweg niks te beleven, dat is het. Ook op het centrale plein, waar we een tijdje op een bankje zitten, zien we geen levende ziel. Na een tijdlang doelloos rondlopen ontdekken we een onopvallend hotelletje waar we een hapje kunnen eten. Om de tijd te doden eten we heel, heel langzaam en bestellen we telkens weer iets bij. Dan zitten we nogmaals in het lege park, en brengen het laatste uur koffie drinkend door in de restauratie van het station.
Op de terugweg is de trein wat voller. Onderweg springen er wat neppiraten tevoorschijn ter verwelkoming van een deel van de passagiers voor een feestelijke bijeenkomst in het veld langs het spoor. En zo moeten wij onze algemene indruk van vandaag toch nog een extra draai geven... Een unieke treinrit, een geweldige ervaring.

© 2008, Monique van Gaal
Eerder gepubliceerd in Nordic Magazine, najaar 2009

Zie ook: Spoorwegen Startpagina en Treinreizen Startpagina.